O czym powinieneś poinformować swojego pacjenta przed operacją

15 sierpnia 2020

Czy wiesz, o czym musisz poinformować swojego pacjenta przed zabiegiem operacyjnym, aby udzielona przez niego zgoda była w pełni skuteczna? Gdy zgoda pacjenta na operację nie zostanie poprzedzona prawidłową informacją, wówczas nie jest zgodą objaśnioną, poinformowaną, uświadomioną. Działasz wtedy bez zgody, a więc nielegalnie, nawet gdy postępujesz zgodnie z wiedzą i sztuką medyczną. W tym artykule dowiesz się, jakie informacje powinieneś przekazać swojemu pacjentowi przed operacją, aby wyrażona przez niego zgoda była prawnie skuteczna.

Każdy zabieg operacyjny niesie za sobą pewne ryzyko. Zgoda na operację, poprzedzona prawidłowo udzieloną informacją o ryzykach zabiegu, oznacza, że pacjent świadomy możliwości ich wystąpienia akceptuje je i przejmuje na siebie. Oczywiście ryzyko musi być niezawinione przez lekarza.

Pogląd ten potwierdza Sąd Najwyższy w nowszych wyrokach: celem lekarskiego obowiązku wyjaśniania pacjentowi skutków zabiegu operacyjnego jest, by pacjent podejmował decyzję o wyrażeniu zgody na zabieg z pełną świadomością tego, na co się godzi i czego, w tym jakich powikłań, może się spodziewać.
(wyr. SN z 18.01.2013, IV CSK 431/12)

W myśl ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty lekarz może wykonać zabieg operacyjny po uzyskaniu pisemnej zgody.

Zgoda ustna albo dorozumiana nie jest wystarczająca.

Przed wyrażeniem przez pacjenta zgody na operację lub zabieg stwarzający podwyższone ryzyko lekarz musi udzielić swojemu pacjentowi (lub jego przedstawicielowi ustawowemu) przystępnej informacji o:

stanie zdrowia i rozpoznaniu,
proponowanym zabiegu operacyjnym oraz możliwych metodach alternatywnych,
dających się przewidzieć następstwach ich zastosowania albo zaniechania,
wynikach dotychczasowego leczenia i prognozach na przyszłość (rokowaniu).

Informacja o stanie zdrowia i rozpoznaniu

W trakcie rozmowy wyjaśnij swojemu pacjentowi diagnozę, jeżeli na tym etapie leczenia można ją postawić. Pacjent musi znać podstawy rozpoznania, wiedzieć, co wpływa na – tak, a nie inaczej – postawioną diagnozę, co o niej przesądziło. Omów dotychczasowe leczenie, jego wyniki.

Twój pacjent chce być traktowany po partnersku, ma prawo do pełnej, rzetelnej, jasnej i wszechstronnej informacji.

Ograniczyć informację możesz tylko w sytuacjach wyjątkowych, o których pisałam tutaj.

Proponowana metoda oraz możliwe metody alternatywne

Informacja udzielana przed zabiegiem przez lekarza powinna zawierać takie dane, które pozwolą pacjentowi podjąć decyzję o wyrażeniu zgody na zabieg z pełną świadomością tego, na co się godzi i czego może się spodziewać. Lekarz powinien poinformować pacjenta o rodzaju i celu zabiegu oraz o wszystkich jego następstwach, które są zwykle skutkiem zabiegu, tj. zarówno pożądanych – ze względu na jego cel – skutkach zabiegu, jak i o innych jego skutkach, tzw. skutkach ubocznych.

Dane, które pozwolą pacjentowi podjąć świadoma decyzję o operacji, to informacje o:

rodzaju i celu zabiegu, sposobie jego przeprowadzenia, w tym o jego technicznej stronie;
alternatywnych metodach leczenia lub diagnostyki (jeżeli jest to operacja diagnostyczna);
konsekwencjach (wszystkich jego następstwa) wynikających z zastosowania poszczególnych metod, w tym stopniu ryzyka powikłań;
przeciwwskazaniach do wykonania operacji;
sposobie przygotowania się do zabiegu i postępowaniu po wykonaniu operacji, a także o sposobie postępowania po zakończeniu leczenia szpitalnego;
rozszerzeniu lub zmianie zakresu zabiegu w trakcie jego trwania, jeżeli przewidujesz taką możliwość. Pisałam o tym tutaj;
jeśli dalsze zabiegi operacyjne, którym zostaje poddany pacjent mają inny charakter niż zabieg planowany (reoperacja), należy pacjenta poinformować ponownie. Informacja powinna obejmować metody leczenia stosownie do nowych okoliczności związanych z wystąpieniem komplikacji po pierwszym zabiegu;
prognozach na przyszłość.

Jeżeli istnieją alternatywne metody leczenia lub diagnostyki pacjent musi o nich wiedzieć. W jednym z wyroków sąd podkreślił: jeżeli pacjent kwalifikuje się do leczenia (wykonania zabiegu operacyjnego) kilkoma różnymi metodami, to powinien zostać przez lekarza poinformowany o wszystkich konsekwencjach wynikających z zastosowania poszczególnych metod , w tym o stopniu i możliwym zakresie ryzyka powikłań, tak aby mógł w sposób w pełni świadomy uczestniczyć w wyborze najlepszej dla siebie metody.
(wyr. SA w Gdańsku z 26.02.2010, I ACa 51/10)

To oczywiste, że chory chce uczestniczyć w wyborze najkorzystniejszej metody leczenia. Informacja powinna obejmować nie tylko metody leczenia stosowane w jednostce, w której przebywa pacjent, ale także w innych ośrodkach krajowych, a w szczególnych sytuacjach, w rzadkich skomplikowanych przypadkach, także zagranicznych.

Moim zdaniem sformułowanie „możliwe do zastosowania metody” obejmuje również metody, które są w fazie eksperymentu medycznego, jeżeli mogą być użyteczne dla pacjenta.

Jeżeli zabieg operacyjny, który proponujesz, jest celowy, a pacjent nie chce mu się poddać albo skłania się ku mniej skutecznej, ale i mniej inwazyjnej, metodzie leczenia, albo chce wybrać leczenie zachowawcze (farmakoterapię), w orzecznictwie pojawił się pogląd, że lekarz ma obowiązek ponawiać próby przekonania pacjenta do zabiegu, jeśli pozostaje z nim w bezpośrednim kontakcie. Zwłaszcza jeżeli jest to zabieg niezbędny dla ratowania życia. Ostateczna jednak decyzja należy do pacjenta, w myśl zasady: lekarz proponuje, pacjent akceptuje i decyduje.

O informowaniu dotyczącym alternatywnych metod leczenia z podaniem ciekawych przykładów szczegółowo pisałam tutaj.

Dające się przewidzieć następstwa

Informacja o dających się przewidzieć następstwach zabiegu operacyjnego (metody diagnostycznej lub terapeutycznej stwarzającej podwyższone ryzyko) jest najistotniejszym elementem informacji, którą musisz przekazać. Wzbudza najwięcej emocji i kontrowersji. Jest źródłem istotnych rozbieżności. Niewystarczające omówienie z pacjentem dających się przewidzieć następstw zabiegu ma często swój finał w sądzie.

Następstwa, które są skutkiem zabiegu, to zarówno te pożądane ze względu na cel i skutki zabiegu, jak i skutki uboczne.

Interpretacja przepisów i orzecznictwa skłania mnie do wniosków:

Ustawa nie rozstrzyga zakresu pojęcia dających się przewidzieć następstw zastosowania metod medycznych.
W piśmiennictwie nie ma jednolitych poglądów w tej kwestii,
Orzecznictwo, które wyartykułowało kilka podstawowych zasad, też jest niejednolite.

Następstwa proponowanej operacji objęte Twoim obowiązkiem informacyjnym muszą być tego rodzaju, aby dawały się przewidzieć. Dające się przewidzieć następstwa to sformułowanie kluczowe. Są to następstwa przewidywalne, możliwe do przewidzenia. Zatem to również następstwa wyjątkowe, nie tylko typowe.

Zabiegi operacyjne o charakterze terapeutycznym oraz metody terapeutyczne o podwyższonym ryzyku

Zakres udzielanych pacjentowi informacji musi być uzależniony od rodzaju wykonywanego zabiegu. Jest tym szerszy, im mniej terapeutyczny charakter ma zabieg.

Zakres informacji udzielanej pacjentowi przed zabiegiem operacyjnym mającym charakter terapeutyczny powinien obejmować wszystkie, choćby tylko w niewielkim stopniu prawdopodobne następstwa zabiegu, z wyłączeniem jedynie skutków nadzwyczaj rzadko występujących, jeżeli nie są one groźne dla życia lub zdrowia pacjenta. Innymi słowy przed operacją pacjent powinien wiedzieć o skutkach zabiegu oraz o stopniu prawdopodobieństwa ich wystąpienia, zwłaszcza jeśli polegają na znacznym i istotnym uszczerbku zdrowia, nawet jeśli występują one rzadko lub bardzo rzadko, ale nie można ich wykluczyć.
(wyr. SN z 3.12.2009, II CSK 337/09)

Jeżeli zatem w ramach przewidywalnych. choćby nawet występujących rzadko, następstw zabiegu operacyjnego mieszczą się komplikacje, które mają szczególnie niebezpieczny charakter dla zdrowia lub zagrażają życiu, pacjent powinien być o nich poinformowany.
(wyr. SN z 24.09.2015, V CSK 738/14)

Oznacza to, że przed operacją o charakterze terapeutycznym i zastosowaniem metody terapii o podwyższonym ryzyku musisz poinformować swojego pacjenta o:

– typowym ryzyku zabiegu (często występujące, stosunkowo często występujące). Za typowe uznaje się takie ryzyka i komplikacje, które zazwyczaj w takich wypadkach występują i z których pojawieniem pacjent powinien się liczyć. Ryzyko typowe może być błahe bądź poważne, w zależności od rodzaju interwencji medycznej. Zgodnie ze słownikowym rozumieniem słowa „typowe” nie chodzi tu o ciężar gatunkowy, ale częstotliwość występowania określonych powikłań,
– ryzyku wyjątkowym i poważnym (ryzyko rzadko bądź bardzo rzadko występujące i takie, które może prowadzić do utraty życia albo ciężkiego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia). Jeżeli nietypowe powikłania są szczególnie ciężkie i niebezpieczne dla życia lub zdrowia, to trzeba o nich powiedzieć pacjentowi nawet wówczas, gdy prawdopodobieństwo ich wystąpienia jest nieznaczne (nawet poniżej 1%), lecz możliwe do przewidzenia.

Pojawiła się linia orzecznicza, która zezwala na nieinformowanie pacjenta o komplikacjach i powikłaniach możliwych do przewidzenia, lecz zdarzających się rzadko, wtedy gdy operacja jest konieczna dla ratowania życia pacjenta. Szerzej pisałam o tym tutaj. Jednak ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty na takie ograniczenie informacji nie zezwala.

Jak napisałam, również orzecznictwo sądowe w tym zakresie jest niejednolite – sądy rozstrzygają sprawy różnie, w zależności od przypadku.

Zdarza się, że lekarz nie wie, że istnieje obowiązek informacyjny. W poniższej sprawie lekarka zeznała, że nie istnieje ustawowy wymóg informowania pacjenta o mogących powstać powikłaniach pooperacyjnych.

Analiza przypadku – operacja tarczycy

Pacjentka z rozpoznaniem dużych woli tarczycowych zamostkowych została poddana zabiegowi operacyjnemu. Po operacji stwierdzono porażenie nerwu krtaniowego wstecznego. Prowadzone postępowanie zachowawcze i farmakologiczne, następnie wykonana tracheotomia i laterofiksacja nie przyniosły poprawy stanu zdrowia. Kalectwo, jakiego doznała pacjentka, powoduje zaburzenia przewodu oddechowego, co utrudnia mowę i możliwości porozumiewania się z otoczeniem.

Zabieg stwarzał ryzyko powikłań. Duże rozmiary guzowate zmienionej tarczycy stwarzały większe prawdopodobieństwo zaistnienia powikłań ze strony nerwów zwrotnych i ewentualność taką lekarz powinien przewidzieć. O możliwości takiego powikłania pacjentka nie została poinformowana przed przystąpieniem do operacji. Skoro tego rodzaju powikłanie można było przewidzieć, odpowiedzialność za skutki zabiegu ponosi pozwany szpital –stwierdził sąd, uznając odpowiedzialność szpitala.

Sąd przyznał pacjentce 100 000 złotych tytułem zadośćuczynienia, miesięczną rentę w kwocie 400 złotych i odszkodowanie w wysokości 2000 złotych. Zabieg operacyjny usunięcia tarczycy był u niej konieczny ze względu na zagrożenie życia – ucisk tchawicy i wynikające z tego powodu zaburzenia oddychania.
(wyr. SO w Krakowie z 30.12.2003, I C 110/02).

Operacje plastyczne

Zakres informacji udzielanej pacjentowi jest najszerszy w przypadku operacji z zakresu chirurgii plastycznej. Zgoda pacjenta na zabieg o charakterze estetycznym może być uznana za objaśnioną i poinformowaną jeżeli pacjent został poinformowany o wszelkich możliwych do przewidzenia skutkach zabiegu. Także o szczególnych, czyli mniej lub bardziej możliwych do przewidzenia.

Przeczytaj Kiedy lekarz może rozszerzyć pole operacyjne bez zgody pacjenta.

Ze względu na rosnącą świadomość pacjentów, poszerzanie się autonomii jednostki w społeczeństwie, w orzecznictwie sądowym będzie kształtować się tendencja do rozszerzania zakresu informacji. W mojej opinii utrwaleniu ulegnie nurt, który w coraz większym stopniu będzie uzależniał skuteczność prawną zgody od udzielonej pacjentowi informacji.

Sprawdź: Ile może kosztować brak prawidłowej informacji.